كاوشهاي فقهي

پيرامون اثر :

مجموعه حاضر، مشتمل بر هفت رساله در موضوعات مختلف فقهي است و در پاره اي موارد به موضوعات برون فقهي نيز نظر داشته و شيوه استنباط را مورد بازتامل قرار داده ولي درعين حال سعي شده صرفا مقالاتي در اين مجموعه گردآوري شود كه برخوردار از ماهيت فقهي بوده يا در ارتباط مستقيم با موضوعات فقهي قرار دارد و لذا از درج مقالاتي كه مستقيما از موضوعات علم اصول به شمار مي آيد خودداري گرديده و آنها در مجموعه اي جداگانه ارائه خواهند شد (انشاءالله ). تفاوت و فاصله زماني كه هر يك از اين مكتوبات در ظرف آن صورت وجود يافته اند از تناوب قلم بكار گرفته شده در آنها قابل دريافت است. و برگردان برخي از اين مقالات، از زبان اصلي شان (زبان عربي)، به زبان فارسي، كه به توصيه موكد ناشر انجام گرفت، براين تناوب و تفاوت افزوده است. اما همه آنها در اينكه تصوير ثابتي از مذاق و مرام فقهي نگارنده ارائه مي دهند مشتركند: 1-اصول كاربردي در فقه: اين مقاله مشتمل بر حدود صد قاعده، در دوازده عنوان كلي است، كه عمدتابه طور مشخص در متون فقه و اصول ضبط نشده گرچه مورد توجه فقهيان در استباطات فقهي قرار داشته است. ممارست در ابواب گوناگون فقه شناخت خاصي را مي بخشد كه ميتوان آن را "شم الفقاهه" ناميد. اين شناخت، فقيه را به اصولي رهنمون مي سازد كه خود ميتواند مبناي استنباط فروع متعدد ديگر قرار گيرد. آنچه كه دراين رساله گردآمده را بايد از همين زمره دانست و از اين جهت براي طالبان و فقه پيشگان بس مغتنم بوده شبيه آنرا به اين صورت در جاي ديگري نمي توان سراغ گرفت. 2-تحقيقي در ملكيت خمس: در مورد ملكيت خمس نظرهاي گوناگوني از سوي فقهيان ابراز شده است. آيا خمس بر دو قسم سهم امام (ع) و سهم سادات مي باشد؟ آيا سهم امام (ع) ملك شخصي معصوم (ع) بوده و در زمره متعلقات شخصيت حقيقي است يا ملك منصبي وحقوقي؟ در هر صورت تكليف آن در عصر غيبت معصوم (ع) چيست؟ اينها پاره اي از پرسشهايي است كه پاسخ آنها در اين مقاله مورد بررسي قرار گرفته و در نهايت نتيجه گيري شده: اولا خمس يگانه و وحداني بوده و لزوما به دو سهم تقسيم نمي شود. ثانيا در عصر غيبت، بنابر روايات خاص متعددي كه وجود دارد و نيز با توجه به عموم ولايت فقيه جامع الشرائط از جانب معصوم (ع)، مالكيت خمس به "ولي امر" منتقل مي گردد. 3-تاملي در نظريه ولايت فقيه از منظر شيخ انصاري: كتاب مكاسب شيخ اعظم در نوع خود بي نظير و مثال ناپذير است و به جهت برخورداري از دقت، عمق و وسعت تحقيقات، هماره مورد توجه فقيهان و حقوقدانان قرار داشته و نظريات مطرح در آن، با نگاهي ويژه بررسي شده و در محافل علمي تاثيري شگرف گذارده است. مساله ولايت فقيه از زمره موضوعاتي است كه شيخ انصاري در كتاب البيع، از آن بحث كرده و ظاهر كلام ايشان چنين مي نمايد كه قابل اثبات و استدلال شرعي نيست، در اين مقاله با بررسي حوزه هاي مختلف ولايت، و تبيين تفاوت ولايت معصوم (ع) و ولايت فقيه، نظريه شيخ انصاري در كتاب مكاسب مورد قرائت مجدد قرار گرفته و ثابت شده است كه ايشان قابل به ولايت فقيه در حوزه امور اجتماعي و سياسي بوده اما در عين حال با تفكيك ميان امور عمومي و امور شخصي، تاكيد دارد كه امور فردي، برمبناي مصالح شخصيه از حوزه حكومت خارج است. 4-نقش شناختهاي بشري در معارف فقهي: شناختها و قضاوتهاي بشري در معرفت ديني، به طور عام، در فقه به طورخاص (به عنوان بخش عمده اي از معرفت ديني) چه اثري دارد؟ اين مساله خصوصا در سالهاي پسين از مهمترين دل مشغوليهاي دين پژوهان و انديشمندان در بررسيهاي برون فقهي (فلسفه فقه) قرار داشته و در اين ميان پاره اي اظهارنظرها از آفت ناروشمندي مصون نمانده است و به همين دليل بررسي روشمند واصولي آن ضرورتي انكار ناپذير مي باشد. تلاش اصلي اين مقاله، جست و جو از اين روش اصولي و پاسخ يابي مساله در بستر آن مي باشد، "بناء عقلا" كه از ماهيتي بشري و عقلاني برخوردار بوده و در هماره فقه اسلامي مورد توجه عالمان و مجتهدان قرار داشته زاويه مناسبي است كه ميتوان از منظر آن به موضوع ياد شده نگريست. در اين مقاله نتيجه گيري شده است كه از ميان احكام و انديشه هاي گوناگون بشري، آنچه كه مبتني بر جنبه هاي عقلاني آنان ميباشد معتبر بوده و در حوزه احكام اجتماعي و معاملاتي ميتوان بدان استناد جست بدون آنكه نياز به امضاي خاص و يا عدم ردع شارع، آن گونه كه مشهور گفته اند داشته باشد. بلكه به اعتقاد نگارنده، اين قسم از انديشه هاي بشري، به نحو قضاياي حقيقه توسط صاحب شريعت معتبر شمرده شده و لذا در تمام اعصار و جوامع قابل دريافت است. در يك بررسي، نتيجه گرفته شده كه انگيزه اصلي شارع درحجيت اين قسم خاص از انديشه هاي بشري، حفظ مصالح نوعي و حسن گردش نظام معيشتي و اجتماعي انسانهاست و لذا اين ملاك را ميتوان در بسياري از احكام و قواعد معاملاتي كه در اعصار پسين رخ نموده جست وجو كرد. در ادامه مقاله به تفصيل از نقش دو عنصر زمان ومكان وساير شرايط عصري در استنباطات شرعي پرداخته شده و بالتبع از مفاهيمي چون عرف، سيره مستشرعه، مصلحت شناسي هاي عقلاني، ضرورتهاي اجتماعي، حوزه ثابت و متغير در احكام شرعي و ... بحث شده است.اين مقاله از آن نظر حائز اهميت است كه براي نخستين بار منطقة الفراغ شرعي را مورد بررسي قرار داده و الگويي حداقلي از شريعت را در حوزة سياست و جامعه، بر مبناي مباني پذيرفته شده اجتهاد ارايه ميدهد. 5-مختصري پيرامون جايگاه وثاقت در علم درايه: مهمترين منبع شناخت احكام ديني، سيره و سنت معصوم (ع) است كه در قالب روايات بر جاي مانده است و حجيت و اعتبار ان در گروي استناد قطعي و صحت سند مي باشد و همين، بيانگر اهميت سند شناسي و به طور مشخص شناخت شاخصه هاي وثاقت و بازشناسي ثقات و صادقان از ناراستگويان و تحريف گران است و شناسايي اين ضابطه ها نقطة همت مقاله قرار دارد و خصوصا در تمييز و تبيين پاره اي از مشتركات، آگاهيهاي سودمندي را به خوانندگان مي بخشد. 6-مختصري پيرامون احكام فقهي احتكار: آيا احتكار حرام است يا مكروه؟ شرايط شكل گيري احتكار چيست؟ موارد و مصاديق أن كدام است؟ آيا تعدي از موارد منصوص و مصرح در روايات ممكن است يا نه؟ مجازات محتكران چيست؟ در تمام اين موارد حكومت تا چه ميزاني اقتدار و نقش دارد؟ آيا قيمت گذاري كالاهاي مكشوفه جايز است يانه؟ اين سوالات از زمره اي است كه در اين مقاله پاسخ داده شده اند و در نهايت نتيجه گيري شده است: موارد منصوص در روايات، از قبيل قضاياي خارجيه بوده و به تقييد حكم حرمت احتكار نمي انجامد بلكه قابل تعميم به همه كالاهاي ضروري بوده و درصورت ضرورت و مصلحت، قيمت گذاري نيز جايز است. 7-طلوع فجر در شبهاي مهتابي: ملاك فجر چيست؟ آيا رويت حسي سپيدي آن ضروري است؟ منظور از تبيين چيست؟ در شبهاي مهتابي كه نور ماه بر سپيدي فجر غلبه مي كند حكم نماز صبح و روزه ماه رمضان چيست؟ مساله تعيين فجر در شبهاي مهتابي، كه مورد توجه فقهان پيشين قرار نداشته و در دوران اخير برخي از فقهان بدان پرداخته و در كمال اختصار از آن بحث كرده اند، از جمله موضوعات سنتي فقه است كه شباهت و اشتراك زيادي با پديده هاي نوين و مسايل تازه ياب فقهي دارد و به همين جهت توجه نگارنده را به خود جلب كرده و انگيزه تحقيق پيرامون آن را در وي برانگيخت. گذري بر اين پژوهش كه صرفا به طرح عمده ترين مباحث كرده است به خواننده، حتي اگر اشنايي تخصصي با موضوعات فقهي نداشته باشد اين شناخت را ارزاني ميكند كه عمليات استنباط از چه باريك بيني ها و نكته سنجي هايي برخوردار است كه تنها با بهره گيري از روش شناسي، خاص ميتوان در أن به نتيجه مطلوب دست يافت. نگارنده در اين مقاله كوشيده است ضمن بررسي و نقادي موشكافانه انظار و آراي تمامي فقيهان كه به بررسي اين مساله پرداخته اند اصل مساله و به قول معروف محل نزاع را مورد تحرير و تقرير دوباره قرار داده و ابهامهاي اساسي آن را بزدايد. و در نهايت با تفكيك ميان دو مقوله مرئي بالفعل و رايي بالفعل نتيجه ميگيرد روايات، به ما مي فهماند كه سپيدي صبح بايستي بالفعل در افق، مرئي و محسوس باشد يعني "فجر" وجود فعلي داشته باشد نه وجود تقديري و شاني، ليك موجوديت فعلي و مرئي بودن، متلازم با "رائي بالفعل" داشتن نمي باشد. بنابراين تاخير نماز در شبهاي مهتابي تا زمان پديداري حسي سپيدي فجر در افق ضروري نيست.